فيزيوتراپی تنفسی ، روشی جهت بهبود عملكرد ريه
فيزيوتراپي قفسه سينه يا فيزيوتراپي تنفسي عبارت است از مجموعه روش‌هايي كه جهت كمك به پاكسازي راه‌هاي هوايي و افزايش عملكرد دستگاه تنفس در ارتباط با يك بيماري تنفسي انجام مي‌گيرد.
فيزيوتراپي در بيماران تنفسي شامل اصلاح الگوي تنفسي، تقويت عضلات سيستم تنفسي، تخليه ترشحات داخل ريه و مجاري تنفسي، همچنين تحريك رفلكس سرفه و آموزش روش‌هاي تنفسي و تمرينات تنفسي است. براي درمان بيماران قلبي بستري شامل بهبودي وضعيت بيمار و نيز افزايش كارايي سيستم قلبي عروقي است. گاهي اين روش درماني ممكن است با هدف تصحيح يا پيشگيري از اختلالات وضعيتي (پوسچرال) در يك بيماري كه فاقد مشكل تنفسي است نيز صورت گيرد (مثلا در موارد اسكوليوز و مراحل پيشرفت بيماري پاركينسون). انجام فيزيوتراپي تنفسي معمولا بلافاصله باعث افزايش حجم خلط تخليه شده در بيماران داراي مشكل ريوي مي‌گردد، ولي با اين حال دليلي مبني بر اينكه فيزيوتراپي قادر به ايجاد اثري بر روند طبيعي بيماري داشته باشد، وجود ندارد.
بيماري‌هايي كه نياز به فيزيوتراپي تنفسي دارند عبارت‌اند از جراحي در ناحيه قفسه سينه، ضعف در عضلات سيستم تنفسي، شكستگي دنده‌ها، بيماري‌هاي تنفسي مثل پنوموني يا ذات الريه، آمبولي ريه، آبسه ريه، برونشكتازي، آتلكتازي، برونشيت مزمن، آمـفـيـزم، و آسم و سرطان عناصر تنفسي و نيز بيماري‌هايي همچون ايسكمي قلبي، ترومبوفلبيت، واريس، و غيره. براي تمامي جراحي‌ها فيزيوتراپي ريه قبل و بعد از عمل جراحي توصيه شده‌است.
اهداف فيزيوتراپی تنفسی عبارتند از:
- بهبود تهويه
- افزايش عملكرد ماهيچه‌هاي تنفسي
- بهبود استقامت فعاليت‌هاي عمومي
- جلوگيري از تجمع ترشحات ريوي
- بهبود سرفه
- افزايش تحرك قفسه سينه
- تصحيح الگوي تنفس
- پيشگيري از آتلكتازي
- اصلاح يا پيشگيري از تغيير شكل‌هاي وضعيتي
روش‌ها و تكنيک‌ها
فيزيوتراپي تنفسي داراي اصول و روش‌هاي خاصي است و با توجه به شرايط بيمار به كار مي‌رود كه شامل يك يا تركيبي از موارد زير است:
تكنيك‌هاي دستي شامل :
- پركاشن (Percussion)
- ويبريشن (Vibration)
- شيكينگ (Shaking)
- تكنيك‌هاي تخليه وضعيتي
- گرفتن سرفه و آموزش آن
- تمرينات تنفسي
- انجام ساكشن
محيط‌های درمانی
فيزيوتراپي قفسه سينه در محيط‌هاي مختلفي انجام مي‌گيرد كه مي‌توان به موارد زير اشاره كرد :
- بخش مراقبت‌هاي ويژه
- بخش مراقبت‌هاي پس از جراحي
- مراكز بيماران ريوي سرپايي
- مراكز توانبخشي مراقبت‌هاي طولاني
- محيط منزل
مانوال تراپی يا درمان‌های دستی
مـاسـاژ عبـارت اسـت از يـك سـري حركات منظم و ريتميك كه توسط فيزيوتراپيست انجام مـي شـود و بر روي سيستم عصبي عضلاني و گردش خون تأثير مي گذارد.
موارد كاربرد:
1- ايجاد آرامش در بدن
2- كاهش‌چسبندگي
3- كمك به بازگشت خون
4- كاهش درد
5- تخليه ترشحات ريه
6- كاهش اسپاسم
مــانـيـپــولاسـيــون و مــوبيليـزاسيـون دو شكـل متفاوت از درمان‌هاي دستي محسوب شده كه بـطــور شـايـع در درمـان اخـتـلالات عـضـلانـي -اسكلتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند. تشخيص افتراقي اين دو روش درماني اغلب با استناد به پارامترهاي بيومكانيكي خاصي نظير حداكثر نيرو، مدت زمان و ميزان جابجايي انجام مي‌پذيرد. البته تابحال تحقيقات كمي برروي افتراق دو روش مزبور از نقطه نظر سازوكارهاي نورولوژيك يا كارآيي باليني صورت گرفته است.
اجزاء دستگاه چست فيزيو
بيماراني كه مشكل ريوي دارند و يا تحت عمل جراحي قرار مي گيرند مي بايد به وسيله تحريك ريه اخلاط را از ريه تخليه نمايد تا دچار مشكل و احيانا عفونت نگردند. براي اين كار روشي در فيزيوتراپي وجود دارد به اين نحو كه زير سر بيمار را تا حدي بلند مي كنند و زير پاي او را تا ارتفاع سي سانتيمتر بالا مي آورند و يك پا را روي پاي ديگر قرار داده و با ماساژ ملايم ريه و ضربه زدن ملايم، به طور متناوب ريه را براي تخليه خلط ياري مي دهند ولي در بيمارستان‌ها غالبا با بلند كردن سر و تنه بيمار و بر پشت او نواختن اين كار را انجام مي دهند كه روش كامل و مناسبي نيست.
دستگاه چست فيزيو كه اخيرا توسط مينو نيري و كامليا علوي اختراع آن به ثبت رسيده است به صورت كمربندي كرست مانند بر دور سينه بيمار قرار مي گيرد و به طور متناوب ماساژ و ضربه مي‌زند. اجزاي تشكيل دهنده دستگاه عبارتند از: يك منبع انرژي كه مي‌تواند برق يا باطري باشد، يك تايمر كه تناوب ماساژ و ضربه را تنظيم مي‌كند، دو چكش ضربه زن، دو ويبريشن و دو توپي گردنده و فنري كه وصل به چكش‌ها است.
پس از آنكه ويبريشن نوبت كاري خود را انجام مي‌دهد، دو توپي گردنده كه دوكي شكل هستند به گردش در مي‌آيند و هنگامي كه گردش به نوك توپي مي‌رسد فنر را با خود مي‌كشد و هنگامي كه قسمت دوكي شكل گردش را كامل مي‌كند فنر در حد پيش‌بيني شده روي دستگاه به دليل آن كه مركز ثقل آزاد است رها مي‌گردد و چكش ضربه مي‌زند و با اين عملكرد متناوب، ريه آماده تخليه از اخلاط مي‌گردد و احتمال عفونت ريه از بين مي‌رود.
در ادامه نگاهي مختصر به مشكلات تنفسي و ريوي آورده شده است:
بيماری‌های تنفسی
بيماري تنفسي كه عموما در ارتباط با بيماري ريوي است شامل گروهي از بيماري‌ها هستند كه از طريق درگير كردن بخش يا قسمت‌هايي از دستگاه تنفس باعث اختلال در عملكرد ريه‌ها مي‌گردند. گاهي بيماري تنفسي در نتيجه آسيب به پرده جنب (پلورا)، حفره پلورال يا ماهيچه‌ها و اعصاب تنفسي ايجاد مي‌شود. ريه‌ها مهم‌ترين قسمت دستگاه تنفسي هستند كه در عمل تبادل گازهاي تنفسي جهت تامين اكسيژن بافت‌هاي مختلف بدن و دفع دي اكسيد كربن نقش دارند. برونش‌ها، برونشيول‌ها و آلوئول‌ها از اجزاي مهم هر كدام از ريه‌ها محسوب مي‌شوند كه در يك بيماري تنفسي ممكن است درگير شوند. گاهي ضايعه در بافت ريه يا عروق خوني آن ايجاد مي‌گردد. بيماري‌هاي ريوي در هر سال بسياري از افراد جامعه را مبتلا مي‌كنند كه باعث كاهش سطح عملكرد فـرد در فعـاليـت‌هـاي روزمـره مـي‌گـردنـد. بيمـاري‌هـاي دستگـاه تنفسي در انگلستان شايع‌ترين عامل مراجعه به پزشكان عمومي است. ميزان اختلال در عملكرد تنفس در يك بيماري ريوي به نوع بيماري و وسعت آسيب وارده بستگي دارد. بيماري‌هاي ريوي يكي از عوامل مهم مرگ و مير افراد در سراسر جهان است.
انواع بيماری ريوی
يك بيماري ريوي ممكن است باعث درگيري مجاري تنفسي، بافت ريه يا عروق خوني گردد. معمولا تركيبي از اين اختلالات در بسياري از بيماري‌ها ي تنفسي ديده مي‌شوند. به طور كلي مي‌توان بيماري‌هاي تنفسي را به گروه‌هاي زير تقسيم بندي كرد:
- بيماري‌هاي انسدادي ريوي
- بيماري‌هاي محدود كننده ريوي
- بيماري‌هاي عروقي ريوي
- بيماري‌هاي ديگر
- بيماری‌های انسدادی ريوی
بيماري‌هاي انسدادي ريه در ارتباط با انسداد مـجــاري هــوايــي بــرونــش‌هــا، بــرونـشـيــول‌هــا، مجاري آلوئولي و آلوئول‌ها هستند. اين گروه از بـيمـاري‌هـا بـا كـاهـش سـرعـت جـريـان بـازدمـي مـشخص مي‌شوند. در بيماري‌هاي انسدادي ريوي وضعيتي ايجاد مي‌شود كه باعث مقاومت به عبور جريان هوا مي‌گردد. عواملي كه ممكن است باعث مقاومت به عبور جريان هوا در يك بيماري انسدادي ريه گردند عبارتند از :
- التهاب مزمن
- اسپاسم برونش‌ها (برونكواسپاسم)
- فيبروز شدن كه غير قابل برگشت است
- عـدم بـرگـشـت پـذيـري راه‌هـاي هـوايـي و آلوئول‌ها به علت آسيب
بيماري‌هاي انسدادي ريوي شامل موارد زير است:
- برونشيت مزمن
- آمفيزم
- آسم
- بيماري انسدادي مزمن ريوي (COPD) كه شـامـل بيمـاري‌هاي برونشيت مزمن، آمفيزم و بيماري مجاري هوايي كوچك است.
- فيبروز سيستيك
- برونشكتازي
از مــيــــان بــيــمــــاري‌هـــاي انـســـدادي ريـــوي، بـيـماري‌هاي انسدادي مزمن ريوي (COPD) و آسم شيوع بيشتري دارند.
- بيماری‌های محدود كننده ريوی
بيماري‌هاي محدود كننده ريه باعث كاهش حـــجـــــم ريـــــه‌هـــــا مـــــي‌گـــــردنـــــد. در شـــــرايـــــط فيزيولوژيكي، بيماري‌هاي محدود كننده ريوي از طــريــق كــاهــش ظــرفـيــت كـل ريـوي (TLC)، ظرفيت حياتي (VC) يا حجم استراحت ريوي (ظرفيت باقيمانده عملكردي يا FRC ) مشخص مـي‌گـردنـد. عـوامـلـي كـه در ايـجاد اين گروه از بـيـمـاري‌هـا نـقش دارند مربوط به بيماري‌هاي مـوثـر بـر بـافـت ريـه، پلورا (پرده جنب)، ديواره قـفـســه سـيـنــه يــا اخـتــلالات دسـتـگــاه عـصـبـي-ماهيچه‌اي است.
بيماري‌ها و اختلالات محدود كننده ريوي عبارتند از:
- بيماري‌هاي ارتشاحي منتشر ريوي
- بيماري‌ها و اختلالات ديواره قفسه سينه
- بيماري‌ها و اختلالات دستگاه عصبي-ماهيچه‌اي
- پنوموني
- سندرم زجر تنفسي حاد (ARDS)
- فيبروز آلوئوليت
بيماری‌های ارتشاحی منتشر ريوی
بيمـاري‌هـاي ارتشـاحـي منتشر ريه به‌نام بيماري‌هاي بينابيني ريه (ILD) نيز ناميده مي‌شوند. عامل آسيب به ريه‌ها در اين گروه از بيماري‌ها ممكن است از طريق سميت مستقيم و با ايجاد پاسخ التهابي يا به واسطه واكنش‌هاي ايمونولوژيك ايجاد گردد. در يك بيماري ارتشاحي منتشر ريه با ورود سلول‌هاي التهابي به داخل بافت بينابيني ريه، فضاي دور عروقي و فضاي آلوئولار همراه است كه باعث ايجاد آلوئوليت يا واسكوليت مي‌گردد و در صورت كامل شدن و تداوم اين روند، فيبروز ريوي اتفاق مي‌افتد. در برخي موارد عامل بيماري مشخص است ولي در بيشتر موارد ناشناخته مي‌ماند و فقط پاسخ آن قابل مشاهده‌است. تشعشعات خارجي و برخي از داروها نيز ممكن است سبب بيماري ارتشاحي منتشر ريوي گردند.
بيماری‌های ارتشاحی منتشر ريه شامل موارد زير هستند:
- پنـومـوكـونيـوزهـا (Pneumoconioses) كه گروهي از بيماري‌هاي ريوي ناشي از استنشاق غبارهاي معدني هستند (مانند آزبست، سيليس و فلزاتي چون آهن و بريليوم)
- پنومونيت بيش حساسيتي (Hypersensitivity pneumonitis) يا آلوئوليت آلرژيك خارجي (اكسترينسيك)
- بيماري‌هاي كلاژن عروقي (مانند بيماري‌هاي آرتريت روماتوئيد، اسكلرودرمي و پلي مي‌وزيت)
- واسكوليت ريوي
- ارتشاح ريوي همراه با ائوزينوفيلي مانند سندرم لوفلر، PIE در آسم و پنوموني ائوزينوفيليك مزم
- ساركوئيدوز
- بيماري‌هاي خونريزي دهنده ريوي (مانند سندرم گودپاسچر)
- فيبروز ايديوپاتيك ريوي
- بـيـمــاري‌هــاي مـتـفــرقــه (مــانـنـد هيستـوسيتـوز X ريـوي و اختـلالات ارتشـاحـي لنفوسيتيك)
بيماری ها و اختلالات ديواره قفسه سينه
- پلورزي (التهاب پلورا يا پرده جنب)
- افيوژن پلورا (تجمع مايع در حفره پلورال)
- پنوموتوراكس (وجود هوا در فضاي پلورا)
- كايفو-اسكوليوز
- مشكـلات قفسـه سينـه بـه علـت ضـريـه يـا بيماري (مثلا بيماري اسپونديليت آنكيلوزان)
- بيماری‌های عروقی ريوی
بيماري‌هاي عروقي ريوي، رگ‌هاي خوني ريه را درگير مي‌كنند كه ممكن است از طريق التهاب، لخته خوني يا اسكار ايجاد شوند. اين بـيـمـاري‌هـا، تـبـادل گـازهـاي تـنـفـسـي را مـخـتـل مــي‌كـننـد (دريـافـت اكسيـژن و دفـع دي اكسيـد كربن.) بيماري‌هاي عروقي ريوي ممكن است بـاعـث تغييرات قابل توجهي در عملكرد قلب گردند.
بيماري‌هاي عروقي ريه عبارتند از:
- هيپرتانسيون ريوي
- آمبولي ريوي
- آنوريسم شريان ريوي
- بيماری‌های ديگر
سـايـر بـيـمـاري‌هـاي ريـوي شـامـل موارد زير است:
- تومورهاي ريه
- آبسه ريوي
- سل ريوي
علايم و نشانه‌ها
علايم و نشانه‌ها در بيماران تنفسي بر اساس نوع بيماري و ميزان پيشرفت آن متفاوت است. در حـالـت‌هـاي مـزمـن، عـلايـم اغلب به تدريج آشكار مي‌گردند و به صورت پيشرونده‌اي بدتر مي‌شوند و در شرايط حاد، علايم ممكن است خفيف تا شديد باشند . اگرچه هر بيماري ريوي مـشـخـصــه‌هــاي خــاص خــودش را دارد، ولــي عــلايــم و نـشــانـه‌هـاي مـشـتـرك در بـسـيـاري از اختلالات ريه مشاهده مي‌شوند (همانند سرفه مزمن و تنگي نفس) كمبود اكسيژن با گذشت زمـان ممكـن اسـت در بـرخـي از افـراد منجر به چماقي (Clubbing) گردد كه اين حالت عبارت اســت از بــزرگ شــدن نــوك انـگـشـتــان و رشـد ناهنجار ناخن چماقي (كلابينگ)، بزرگ شدن نوك انگشتان بدون تغييرات استخواني است.
بنابراين علايم و نشانه‌ها در بيماران تنفسي از يك بيمار به بيماري ديگر متفاوت است. گاهي علايم شديد بوده و ممكن است درصورت عدم توجه فوري پزشكي، تهديد كننده حيات باشد. به طور كلي، علائم و نشانه‌هايي كه ممكن است در بيماران تنفسي مطرح باشند عبارتند از:
الگوهاي تنفسي غير طبيعي همانند تنگي نفس، افزايش يا كاهش سرعت تنفس، اختلال تنفس در طي دم يا بازدم ،سرفه كه ممكن است مزمن باشد ،احتمال وجود خلط كه ممكن است خوني باشد ،خس خس سينه ،تب كه ممكن است خفيف تا شديد باشد ،درد شكم ،درد قفسه سينه ،خستگي ،اختلال در تعداد ضربان قلب ،احساس فشار در پشت جناغ ،ارغواني شدن لب‌ها و انگشتان دست ،كبودي ناخن‌ها ،كاهش اشتها ،كاهش وزن ،تب و لرز ،اختلال در حركت قفسه سينه ،اختلال در صداي ريوي يا احتمال ايجاد صداهاي اضافي ،احتمال جابجايي مدياستين.
تشخيص
روش‌هاي مختلفي جهت تشخيص يا تعيين شدت بيماري ريوي وجود دارد كه با توجه به شرايط بيمار طبق نظر پزشك معالج درخواست مي‌گردد. آزمون‌هاي مربوط به بيماري‌هاي تنفسي ممكن است در ارتباط با موارد زير باشد:
- تست‌هاي آزمايشگاهي
- آزمون عملكرد ريوي
- اكسي متري غير تهاجمي
- راديوگرافي قفسه سينه
- توموگرافي كامپيوتري (CT) يا اسكن توموگرافي كامپيوتري (CTS)
- اولتراسونوگرافي
- برونكوسكوپي
- بيوپسي
- مدياستينوسكوپي
- توراكوسنتز و بيوپسي پلور
- آسپيراسيون سوزني از طريق ديواره قفسه سينه
- ام آر آي
- اسكن هسته‌اي ريه
- توموگرافي با تشعشع پوزيترون (PET)
عوامل خطر
عواملي كه باعث ايجاد بيماري تنفسي مي‌شوند يا در تسريع روند بيماري‌هاي تنفسي نقش دارند ممكن است در ارتباط با موارد زير باشند:
مصرف سيگار ،آلودگي هوا ،ذرات ريز غبارهاي صنعتي (مانند زغال سنگ، آزبست، آهن، تالك و سيليس)،سابقه قبلي بيماري تنفسي ،رعايت نكردن اصول بهداشتي ،بيماري‌هاي قلبي ،ديابت ،عوامل ژنتيكي ،سن كم (مثلا در نوزادان و كودكان) ،فرآيند پيري ،چاقي ،تغذيه نامناسب ،اعتياد به الكل ،سابقه خانوادگي بيماري سل ،بيماري هوچكين ،خانواده‌هاي پرجمعيت ،ايدز ،در معرض مواد شيميايي و گرد و غبار قرار گرفتن ،گاهي به علت هواي سرد و مرطوب ،شيمي درماني ،پرتو درماني ،مصرف برخي از داروها ،تزريق خون ،بستري شدن در بيمارستان به هر علتي (مثلا پس از انجام جراحي)،ضعيف بودن سيستم ايمني بدن ،گاهي به علت غواصي ،ضايعات قفسه سينه ،صعود به ارتفاعات بالا يا پرواز در ارتفاعات ،بيماري‌هاي عفوني ،بيماري‌هاي روماتيسمي (مانند آرتريت روماتوئيد و اسكلرودرمي)،سكته‌هاي مغزي (حوادث عروقي مغز) و ضربه مغزي ،آسپيراسيون ريوي ،سوختگي‌ها ،نارسايي‌هاي كليوي و كبدي ،تابش پرتوهاي خارجي ،ضعف ماهيچه‌هاي تنفسي به هر علتي (مثلا در ميوپاتي‌ها و پوليوميليت )،مسموميت با اكسيژن.
درمان
درمان بيماري‌هاي تنفسي بر اساس تشخيص نوع بيماري توسط پزشك معالج، حاد و مزمن بودن، شدت علايم و عوارض برجاي مانده بر دستگاه تنفسي متفاوت بوده كه ممكن است شامل يك يا چند روش زير باشد:
- رعايت اصول بهداشتي
- ترك سيگار
- دارو درماني
- كنترل عفونت‌ها
- اكسيژن درماني
- فيزيوتراپي تنفسي
- دوري ازعوامل خارجي تشديد كننده بيماري
- دستگاه مرطوب كننده جهت رقيق كردن ترشحات ريوي
- دستگاه تهويه مكانيكي
- اسپري‌هاي استنشاقي
- دستگاه نبولايزر
- انجام واكسن (مثلا واكسن آنفولانزا و پنوموكوكي)
- جراحي
منبع: ماهنامه مهندسی پزشکی
کلمات کلیدی: biomedical engineering ، مهندسی پزشکی ، آشنایی با مهندسی پزشکی ، معرفی مهندسی پزشکی ، مهندسی پزشکی گرایش بالینی ، مهندسی پزشکی گرایش بیومکانیک ، مهندسی پزشکی گرایش بیوالکتریک ، مهندسی پزشکی گرایش بیومتریال (بیومواد) ، مهندسی پزشکی ایران ، مهندسی پزشکی دانشگاه پیام نور ، پایگاه آموزشی و اطلاع رسانی مهندسی پزشکی ، اخبار و تازه های مهندسی پزشکی ، مقالات مهندسی پزشکی ، آموزش مهندسی پزشکی ، دانلود کتاب های مهندسی پزشکی ، دانلود جزوه های مهندسی پزشکی ، دانلود نمونه سوالات امتحانی مهندسی پزشکی ، ریه ، آشنایی با عملکرد ریه ، بیماری های ریه ، تنفس ، بیماری های تنفسی ، فیزیوتراپی ، فیزیوتراپی تنفسی